Rośliny, aby zadowalająco dla rolnika ilościowo i jakościowo plonować potrzebują obok innych ważnych czynników takich jak: warunki klimatyczne i wodne, rodzaj gleby, sposób agrotechniki, odpowiedniego nawożenia, które wynika z ich potrzeb pokarmowych. Czynniki te oraz zasobność gleby w składniki pokarmowe decydują o poziomie nawożenia makro- i mikroelementami. Na łamach tego czasopisma przedstawiłem już wcześniej rolę wapnowania i azotu, zaś w tym artykule przedstawię bliżej rolę fosforu, a w następnych publikacjach opiszę potas i magnez.
Fosfor wchodzi w skład związków budujących komórki (kwasy nukleinowe, nukleotydy, koenzymy, fosfolipidy) i bierze udział w procesie oddychania roślin. Wpływa na ich prawidłowe ukorzenianie się, a także na aktywność biologiczną gleby, powodując lepsze wykorzystanie składników pokarmowych. Rośliny nawożone tym makroelementem charakteryzują się zwiększoną odpornością na niedobory wody, na choroby, mają także zwiększoną zimnotrwałość oraz wyższą zawartość białka, cukrów, tłuszczu i witamin. Fosfor ogranicza akumulowanie w roślinach szkodliwych form azotu (likwiduje ujemne skutki nawożenia azotem, zwiększając jego efektywność) oraz decyduje o prawidłowym, równomiernym rozwoju i dojrzewaniu nasion oraz wypełnieniu ziarna.
W glebie fosfor występuje w postaci związków organicznych i mineralnych, których zawartość maleje wraz z głębokością profilu glebowego. Związki organiczne fosforu to przede wszystkim fityny, kwasy nukleinowe oraz fosfolipidy, których źródłem są głównie resztki roślinne, zaś związki mineralne fosforu to różnego rodzaju połączenia tego pierwiastka z wapniem, magnezem, żelazem, glinem i manganem. Formą dostępną dla roślin jest jon fosforanowy H2PO4–, który szybko bywa wiązany i wytrącany, co nosi nazwę retrogradacji lub uwsteczniania. Dlatego na obecność łatwo przyswajalnych jonów fosforu istotnie wpływa kilka czynników, dzięki którym rośliny uprawne pobierają fosfor w większej ilości. Do czynników tych możemy zaliczyć odczyn gleby, który powinien być utrzymany w granicach od słabo kwaśnego do obojętnego (pH 5,5 – 7,0), a także zwiększoną ilość substancji organicznej gleby oraz obecność jonów NH4+ i Mg2+.
Jeżeli opisane powyżej czynniki znajdą się na odpowiednim poziomie, a dodatkowo zastosowane zostanie właściwe nawożenie mineralne fosforem, to rolnicy mogą się spodziewać satysfakcjonujących plonów. Jednakże gleby naszego województwa są generalnie ubogie w naturalne zapasy fosforu i ich zasobność w ten pierwiastek jest wynikiem wcześniejszego wieloletniego nawożenia, stąd na polach często obserwujemy objawy niedoboru tego makroelementu. Widać to głównie na liściach roślin, które są ciemnozielone, matowozielone, fioletowe lub czerwone, później brunatnieją i mogą opadać. Objawy te występują najczęściej na najstarszych liściach. Niedobór fosforu powoduje także zahamowanie wzrostu korzeni, łodyg i liści, karłowacenie roślin, słaby rozwój kwiatów i kłosów oraz nieprawidłowe wytwarzanie się nasion.
Stąd niezbędna dla rolnika jest wiedza na temat zasobności jego pól w przyswajalny fosfor (także inne składniki pokarmowe). Na podstawie przeprowadzonych analiz chemicznych gleby może on dokonać oceny zasobności gleby w ten makroelement (tabela 1), a następnie zastosować właściwe nawożenie mineralne. Dawki mineralnych nawozów fosforowych na gruntach ornych (w kg/ha czystego składnika) dla wybranych roślin uprawnych przedstawia tabela 2, zaś pozostałe informacje znajdują się w zaleceniach nawozowych opracowywanych przez Stację Chemiczno – Rolniczą.
Tabela 1. Ocena zasobności gleby mineralnej i organicznej w fosfor (wg metody Egnera –Riehma) (P2O5 w mg/100g gleby)
| Ocena zawartości | Barwa znaków na mapie | Gleba mineralna | Gleba organiczna |
| P2O5 | |||
| bardzo niska | brązowa | do 5,0 | do 5,0 |
| niska | czerwona | 5,1 – 10,0 | 5,1 – 10,0 |
| średnia | żółta | 10,1 – 15,0 | 10,1 – 20,0 |
| wysoka | niebieska | 15,1 – 20,0 | 20,1 – 40,0 |
| bardzo wysoka | zielona | od 20,1 | od 40,1 |
Tabela 2. Dawki mineralnych nawozów fosforowych w kg/ha czystego składnika (P2O5) dla wybranych roślin uprawnych rosnących na glebach o średniej zawartości składników pokarmowych.
| Roślina | Prognozowany plon [t/ha] * | Dawka fosforu (P2O5) [kg/ha] |
| Pszenica | 6-8 | 55-70 |
| Jęczmień jary | 6-8 | 55-70 |
| Żyto | 4-6 | 35-55 |
| Pszenżyto | 6-7 | 60-70 |
| Owies | 4-5 | 40-50 |
| Mieszanki zbożowe na ziarno | 4-5 | 40-50 |
| Kukurydza na ziarno | 5-10 | 55-105 |
| Kukurydza na zieloną masę | 50-60 | 70-80 |
| Rzepak | 2,5-4,5 | 50-90 |
* – ujęty jest w tym przypadku prognozowany maksymalny plon roślin uprawnych w oparciu o realia województwa lubuskiego
Dawki nawozów fosforowych podane w powyższej tabeli zostały obliczone dla warunków średniej zawartości przyswajalnych form fosforu w glebie. Założono przy tym, że produkty uboczne (słoma zbóż, rzepaku i roślin strączkowych, liście buraczane itp.) są pozostawiane na polu, a nagromadzone w nich składniki mineralne wracają do gleby. W innych przypadkach potrzebna jest korekta nawożenia wg następującego schematu:
- w warunkach bardzo wysokiej zawartości fosforu dawkę nawozu należy zmniejszyć
o 30 – 40 kg P2O5, zaś przy wysokiej zawartości o około 20 kg; - na glebach o niskiej i bardzo niskiej zawartości tego składnika dawki nawozów fosforowych należy zwiększyć odpowiednio o 30 kg i 40-60 kg P2O5 (w tym drugim przypadku nie mamy wprawdzie gwarancji na uzyskanie wysokiego plonu, ale jest to dobra inwestycja w poprawę zasobności gleby).
Nawożenia fosforem nie należy stosować, jeżeli jego zawartość w glebie przekracza 40 mg P2O5/100 g gleby (80 mg P2O5/100 g gleby w glebach węglanowych). Dotyczy to stosowania zarówno nawozów mineralnych, jak i naturalnych (zwłaszcza gnojowicy) oraz innych substancji użyźniających o dużej zawartości fosforu (np. osady ściekowe).
Fosfor powinno się stosować przedsiewnie, gdyż jego niedobór jest najgroźniejszy dla roślin w początkowych fazach ich wzrostu. Po wysianiu nawóz należy wymieszać z 10 – 20 cm warstwą gleby, gdyż fosfor bardzo słabo przemieszcza się w glebie, a w związku z tym praktycznie nie podlega stratom przez wymywanie w głąb profilu glebowego. Zabieg ten ponadto zmniejsza straty tego składnika na terenach urzeźbionych. Pogłównie nawozami fosforowymi nawozimy jedynie uprawy wieloletnie, a należy to uczynić wczesną wiosną, przed ruszeniem wegetacji. Przy tej okazji warto zaznaczyć fakt, że w praktyce nie obserwuje się skutków przenawożenia fosforem, ponieważ rośliny nie wykazują skłonności do pobierania nadmiernych ilości tego pierwiastka, jak czynią to w przypadku azotu i potasu.
Podsumowując opisane powyżej fakty chciałbym raz jeszcze zwrócić uwagę na bardzo ważną rolę fosforu we wzroście, rozwoju i plonowaniu roślin uprawnych. Jego optymalna zawartość w glebie wpływa na aktywność mikroorganizmów glebowych, a w konsekwencji na przemiany i dostępność wszystkich składników pokarmowych. Makroelement ten, obok odczynu gleby i zawartości substancji organicznej, wpływa w największym stopniu na aktywność biologiczną gleby, dlatego modne stało się powiedzenie, że systematyczne nawożenie fosforem daje „efekt dobrego smarowania”.
dr inż. Rafał Lewandowski
Okręgowa Stacja Chemiczno – Rolnicza
w Gorzowie Wielkopolskim